Generatie Generatie: liever genereren dan studeren?
Ineens was er ChatGPT - en meteen was generatieve AI niet meer uit het leven van jongvolwassen weg te denken. Hoe gebruikt de 'Generatie Generatie’ AI, wat betekent dit voor het onderwijs en hoe ga je daar als docent of onderwijsinstelling mee om? Onderzoekers van de HvA laten hun licht erover schijnen.
Leestijd 16 minuten
’Als het werk niet in de klas wordt gedaan maar thuis, dan wordt het gegenereerd,’ stelt Wilco Verdoold, docent-onderzoeker Marketing & AI. ‘Dit is de Generatie Generatie die wij nu opleiden. En Gen Gen weet niet beter dan dat ze dingen, dus ook hun werk, kunnen laten produceren door AI.’
‘Natuurlijk, er zijn altijd uitzonderingen,’ geeft Verdoold toe. ‘Maar laatst gaf ik een workshop aan de faculteitsdirectie van Business en Economie. We zaten op de elfde etage op de Wibautstraat en ik vroeg met een knipoog: wie van jullie is met de trap gekomen? Niemand. Dan moeten we studenten ook niet verwijten dat ze de weg van de minste weerstand kiezen. Dat is normaal menselijk gedrag.’
Overgrote meerderheid van studenten gebruikt generatieve AI
‘Drie klassieke aannames over onderwijs staan onder druk,’ vult Izaak Dekker, associate lector Didactiek en Curriculumontwikkeling, aan. Dat zijn:
- Studenten komen naar de les
- Ze doen ook iets buiten de les (lezen, clips kijken).
- Docenten kunnen betrouwbaar toetsen wat is geleerd.
‘Sinds corona, de snelle opkomst van generatieve AI en de trend van ontlezing wankelen deze aannames.’
Onderzoek laat zien, vertelt Dekker, dat de overgrote meerderheid van de studenten generatieve AI gebruikt. ‘Het verschilt per opleiding, maar het is breed verspreid. Docenten kunnen vaak niet zien of werk door studenten is gemaakt of door AI. En dat is extra lastig omdat klassieke kennistoetsen veelal zijn vervangen door portfolio’s en reflectieverslagen, juist gevoelig voor fraude met AI.’
AI-geletterdheid: handig én verstandig
Verdoold gebruikt in zijn workshops een 2x2-matrix. De ene as: hoe goed ben je in je vak? De andere: hoe handig én verstandig ben je met AI? ‘Veel docenten vinden zichzelf niet handig met AI,’ zegt hij. ‘En vaak overschatten ze hun verstandigheid. Dan kom je in het kwadrant: nog niet handig en verstandig met AI, maar wél goed in je vak.’
Studenten zitten vaak in hetzelfde schuitje: hun AI-geletterdheid is beperkt, maar zij moeten hun vak óók nog leren. Verdoold: ‘Als we niet uitkijken, worden ze tijdens hun opleiding alleen maar handig met AI. En verzuimen we ze het vak te leren en worden ze ook niet verstandig met AI. We willen ze natuurlijk opleiden tot professionals die beide beheersen. Maar daarvoor moeten docenten zelf óók in dat kwadrant komen.’
Toch is Verdoold optimistisch: ‘Er wordt op de HvA volop gesproken, geleerd en geëxperimenteerd met generatieve AI.’
‘Een van mijn favoriete werkvormen is de AI-joker’
‘In de nieuwe onderwijsvorm bij Commerciële Economie zitten studenten vaker fysiek bij ons,’ vertelt Wilco Verdoold. ‘En ik ben waarschijnlijk de docent die het vaakst met pen en papier werkt. Dan zeg ik: mobieltjes weg, laptops dicht. Eerst de klantreis tekenen op een A4’tje.’ Soms gaat hij nog verder. ‘Dan laat ik ze een hele dag met pen en papier werken. De keer daarna alleen met AI. Zo ervaren ze de verschillen. Pasgeleden zeiden de studenten over het offline werken: “Dit is leuker, we praten meer met elkaar.”’
Straks AI slim en kritisch inzetten
Bij Commerciële Economie hebben ze het relatief makkelijk, denkt Verdoold. ‘Wij leiden studenten op voor beroepen waarin generatieve AI nu al een grote rol speelt. Wij kunnen niet anders dan AI omarmen en studenten leren hoe ze die straks slim en kritisch inzetten in hun beroepspraktijk.’
Een werkvorm die Verdoold graag inzet, is de AI-joker. Studenten krijgen vier opdrachten en mogen bij één opdracht AI inzetten. Verdoold: ’Die joker moeten ze bij mij ophalen. Soms kiezen ze bewust: “Ik gebruik hem voor dit saaie klusje.” Of: “Ik wil ermee sparren.” Allebei prima. Maar soms zeggen ze: “Ik snap deze opdracht niet, dus gebruik ik AI.” Dan is dat een gesprek waard. Want als je zelf niet in control bent, weet je ook niet of het klopt wat AI doet.’
Als we niet uitkijken, worden studenten tijdens hun opleiding alleen maar handig met AI. En verzuimen we ze het vak te leren en worden ze ook niet verstandig met AI.
Wilco Verdoold
Docent-onderzoeker Marketing & AI aan de Faculteit Business en Economie
Digital twin als sparring partner
Dit schooljaar wil Verdoold een digital twin van zichzelf bouwen. ‘Studenten kunnen dan 24/7 met mijn twin sparren. Eén keer per week bespreken we live hun vragen en twijfels. Natuurlijk laat ik die twin zich gedragen zoals ik dat doe: ik begin altijd bij de bronnen. Ja, dat is mijn afwijking; dan krijg ik direct gevoel bij je inzet en wat je gelezen hebt.’
In presentaties laat Verdoold vaak een slide zien met skills die belangrijk zijn in het AI-tijdperk - volgens het World Economic Forum: o.a. kritisch denken, analytisch vermogen, mediawijsheid en zelfbewustzijn. ‘Veel mensen maken daar een foto van. Ik zeg dan: “Eerlijk, dit was vijf of tien jaar geleden toch hetzelfde?”’
RankmyAI: meer dan 45.000 AI-tools in één overzicht
Wilco Verdoold is ook mede-oprichter van RankmyAI.com, een onafhankelijk platform met objectieve informatie over meer dan 45.000 AI-tools op allerlei vlak, ontwikkeld door een team onderzoekers van de HvA. Op die manier willen ze hun praktijkgericht onderzoek naar AI meteen toegankelijk maken.
’We zijn hiermee begonnen omdat er zóveel mooie, specifieke AI-tools zijn, niet alleen generatieve. Denk aan een tool die gebarentaal herkent of bosbranden opspoort. Er is zoveel meer dan de Amerikaanse techreuzen die alles in één systeem willen stoppen. En die niche-tools doen hun ene taak vaak beter én efficiënter.’ Ook ergerden Verdoold en zijn collega’s zich aan de stellige uitlatingen van zelfbenoemde AI-goeroes.
Het platform rangschikt tools op basis van investeringen, traffic en reviews. Bij het vullen van de database – in minder dan een jaar(!) – registreerden ze ook zaken als de herkomst van het bedrijf, het oprichtingsjaar en het aantal medewerkers. Ook van de tool zelf worden aanvullende gegevens verzameld, zoals de use-cases (waarvoor kun je het gebruiken), het prijsmodel en bijvoorbeeld of de technologie open source is.
‘Eerlijk gezegd hadden we toen niet bedacht dat je zou willen weten of een bedrijf uit de VS komt. Dat is nu natuurlijk wél een issue. Op onze wishlist staat dat je kunt selecteren op EU-bedrijven. En het allermooiste zou zijn: zien in welke mate een tool voldoet aan de EU AI Act.’
Kortom: RankmyAI maakt ook het kiezen van een AI-tool handig én verstandig.
‘Er zijn veel meer onderwijsexperimenten met generatieve AI nodig’
‘Leren gaat altijd gepaard met een vorm van inzet, inspanning of frustratie,’ aldus Izaak Dekker. ‘Als je ChatGPT gebruikt om jezelf te helpen die inspanning aan te gaan – bijvoorbeeld door moeilijke vragen te stellen na het lezen – kan het nuttig zijn. Maar in de praktijk is de verleiding groot om juist het denkwerk door ChatGPT te laten doen. Dat ondermijnt het leren.’
Dus of AI netto positief uitpakt voor het onderwijs? Dekker ziet het bewijs nog niet, ‘wat de techgiganten ook zeggen…’
Als je een medicijn koopt, zit er een bijsluiter bij. Dat zou ook zo moeten zijn voor technologische innovaties.
Izaak Dekker
Associate lector Didactiek en Curriculumontwikkeling aan de Faculteit Onderwijs & Opvoeding
Een bijsluiter voor technologische innovaties
Zelfs waar AI nuttig lijkt, ziet Dekker nog weinig bewijs. Onlangs deed hij een experiment om te onderzoeken of studenten hun natuurkundehuiswerk beter maakten onder begeleiding van AI. Acht weken lang kreeg de ene groep AI-gepersonaliseerde tutoring, de andere werkte met een boek. ‘Resultaat: ik zag geen enkel verschil tussen de groepen. En dit was een grondig ontwikkelde tutoringtool, gericht op concrete skills.’
Dekker erkent dat dit één studie is. Er is veel meer experimenteel onderzoek nodig naar effecten én neveneffecten van generatieve AI. ‘Als je een medicijn koopt, zit er een bijsluiter bij. Dat zou ook zo moeten zijn voor technologische innovaties.’
Ethische kaders bij AI-experimenten
Onderwijsexperimenten zijn lastig uitvoerbaar (toestemmingstrajecten, grote samples), maar niet onmogelijk. De vraag is: hoe experimenteer je op verantwoorde wijze met AI in het onderwijs? Daar heeft Dekker de afgelopen drie jaar onderzoek naar gedaan met vijf vooraanstaande onderzoekers.
In onderzoek heeft de term ‘experiment’ een preciezere betekenis dan in het dagelijks taalgebruik, vertelt Dekker. In onderzoek betekent het dat je respondenten willekeurig verdeelt in twee of meer groepen. Groep A krijgt de ene vorm van onderwijs, groep B de andere. En dan vergelijk je de resultaten.
Generatieve AI is onvoorspelbaar en onbetrouwbaar
Dekker: ’In een medisch experiment met paracetamol, weten de artsen exact wat er in het pilletje zit. In een onderzoek met AI, weet je niet precies wat je studenten voorschotelt.’ Generatieve AI is onvoorspelbaar en deels onbetrouwbaar, stelt Dekker. ‘De chatbot kan onverwachte adviezen geven of bij dezelfde vraag verschillend antwoorden.’ Dat maakt experimenten met AI juist noodzakelijk én risicovol.
Technologie kan ook afhankelijkheid creëren, de zogeheten lock-in. ‘Als je een pilot start met een tool, kun je daar later makkelijk van af? Of iets anders: wat gebeurt er met ingevoerde data? Zijn die plotseling eigendom van een groot bedrijf? Zulke vragen moet je meenemen in experimenten met AI.’
Veilige en verantwoorde AI-experimenten
Daarom ontwikkelden Dekker en zijn collega’s een ethisch kader en procedure waarmee onderzoekers én de ethische commissies die de onderzoekers vooraf toetsen, de specifieke risico’s van AI kunnen identificeren. En de experimenten op verantwoorde wijze kunnen worden gedaan. Voorbeelden uit de procedure: eerst een kleine sample testen, altijd supervisie bij het experiment, direct ingrijpen bij onvoorziene of onwenselijke reacties van de chatbot.
Wat zijn de grote AI-trends van dit moment?
Het Zwitserse zakmes. De grote techbedrijven willen allemaal dé alleskunner bouwen: één tool die tekst, beeld en video genereert. Maar hoe efficiënt, duurzaam en gebruiksvriendelijk is zo’n alles-in-één oplossing? Misschien blijven gespecialiseerde niche-tools beter – dat is nog de vraag.
Agents. Zelfstandige AI-tools die jouw workflow overnemen en communiceren met andere systemen. Denk aan een agent die ticketprijzen volgt en straks misschien zelfs je vlucht boekt. Handig, maar ook spannend: geef je een tool toegang tot je betaalsystemen, dan kan hij de verkeerde vlucht boeken of geld wegsluizen. Vertrouwen en controle zijn cruciaal.
‘Waartoe zijn wij als hogeschool op aard?’
Het voelt een beetje als zo’n datum waarvan je nu nog weet waar je was. Eind november 2022, toen ChatGPT uitkwam. ‘In december kreeg ik de eerste gegenereerde samenvatting,’ vertelt Pascal Wiggers, lector Responsible IT aan de Faculteit Digitale Media en Creatieve Industrie. ‘De student had er keurig onder gezet: “Deze heb ik gemaakt met AI.”’
‘Mijn collega’s en ik zeiden tegen elkaar: “Dit verandert echt iets.” In januari 2023 hebben we een grote sessie georganiseerd. ‘Daar kwamen 1200 docenten op af. Het hele onderwijs voelde: oh jee, wat nu? Dat jaar was er een hoop te doen over van: wie heeft dit stuk nou geschreven? We konden het niet meer zien.’
De eerste reflex was: regels maken of verbieden, vertelt Wiggers. ‘Maar we realiseerden ons ook - en dat wilden we in onze sessie overbrengen - als dit een blijvertje is, gaan de studenten het straks ook in hun loopbaan gebruiken. We kunnen niet doen alsof het er niet is. We moeten als HvA kijken: wat willen we ermee? En tja, daar zitten we nog middenin.’
Merel Noorman, associate lector Responsible AI: ’Het werpt je terug op de kern: waartoe zijn wij als hogeschool op aarde? Wat wil je studenten meegeven? En wat betekent opleiden in een tijd van AI? En je ziet ook dat je niet één aanpak kunt hanteren, want elke opleiding loopt tegen zijn eigen vraagstukken aan.’
Hoe ziet een AI-ready student eruit?
Met die insteek ontwikkelde de faculteit het HvA-brede project AI4Students. Het is een methode waarmee een docententeam kan ontdekken hoe AI de beroepsinhoud van hun opleiding verandert, hoe een AI-ready student eruitziet en wat dit betekent voor de opleiding. Het traject bestaat uit drie sessies die opleidingen zelf kunnen doorlopen.
Generatieve AI werpt ons terug op de vraag: waartoe zijn wij als hogeschool eigenlijk op aarde? Wat betekent het om studenten op te leiden?
Merel Noorman
Associate lector Responsible AI aan de Faculteit Digitale Media en Creatieve Industrie
‘Belangrijk om te realiseren,’ zegt Wiggers, ‘het is nooit klaar. AI ontwikkelt zich razendsnel. Als opleiding moet je telkens opnieuw de vraag stellen: is er iets veranderd, moeten wij bijleren?’
Verantwoord experimenteren
De HvA heeft gekozen voor een aanpak van ‘verantwoord experimenteren’. De HvA en de UvA hebben bovendien een eigen GPT-model ontwikkeld. Noorman: ‘Zo blijven gegevens lokaal en belanden ze niet in Amerika. Studenten en medewerkers kunnen veilig experimenteren.’
Daarnaast heeft de HvA een trainingsprogramma ontwikkeld rond generatieve AI in het onderwijs. Wiggers: ‘Daarbij komen praktische en ethische vragen aan bod: hoe ga je om met de vooroordelen die in AI zitten? En wat betekent de forse ecologische voetafdruk van AI?’ Ook is er een Teams-chat waar docenten en onderzoekers best practices delen.
Voor Wiggers en Noorman is één ding duidelijk: ‘Het gesprek over de betekenis van AI voor het onderwijs moet plaatsvinden per opleiding of zelfs per vak. Pas dan kun je er zinnig over praten.’
‘In de VS gebruikt 72 procent van de jongeren chatbots als maatje, deels uit eenzaamheid’
Hoe snel ontwikkelingen in de online wereld, social media en AI gaan, blijkt uit onderzoek van het lectoraat Youth Spot van de Faculteit Maatschappij & Recht naar jongerenwerk in de online leefwereld. Dejan Todorovic, docent/senior onderzoeker Social Work, vertelt: ‘We deden ons onderzoek tussen 2020 en 2023. AI speelde in 2020 geen rol en TikTok was in die tijd nog vooral voor kinderen. Instagram en Snapchat waren dé sociale media onder jongeren. Maar in 2022 was TikTok ineens de meest gedownloade app. En ChatGPT werd gelanceerd.’
Het onderzoek van Youth Spot richtte zich op vragen als: Welke rol heeft jongerenwerk in de online leefwereld van jongeren? Welke behoeften hebben jongeren? En hoe kunnen jongerenwerkers daarop inspelen?
Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat een flink aantal jongeren een chatbot gebruikt voor ondersteuning en advies op het gebied van mentaal welzijn. Dit kan mogelijk helpen om negatieve gedachten verminderen, maar dat is alleen bij volwassenen onderzocht.
Dejan Todorovic
Docent/senior onderzoeker Social Work, Faculteit Maatschappij & Recht
Zes thema’s waar jongeren begeleiding bij zoeken
Daarbij werd gebruikgemaakt van de PhotoVoice-methode. Jongeren maakten screenshots van dingen die hen opvielen, dwarszaten of juist inspireerden. Deze bespraken ze met jongerenwerkers en elkaar. ‘In totaal benaderden we 175 jongeren,’ aldus Todorovic. ‘Gemiddeld kregen we zes screenshots per jongere.’
Uit die data kwamen zes thema’s naar voren waar jongeren begeleiding bij wilden: zelfbeeld, identiteit en zelfpresentatie; omgaan met online informatie; online interacties, intimiteit en relaties; online privacy en veiligheid; gezondheid en welzijn; en talentontwikkeling.
De impact van AI op jongeren
De opkomst van AI maakt sommige thema’s complexer. Zoals het thema ‘Omgaan met online informatie’. Voorheen draaide dit vooral om het onderscheiden van echt en nepnieuws. Maar nu draait het bijvoorbeeld ook om allerlei AI-gegenereerde informatie. Hoe weten jongeren wat klopt?
Ook welzijn en veiligheid zijn veranderd. Todorovic: ‘Onderzoek in de VS laat zien dat 72 procent van jongeren een chatbot gebruikt als maatje, deels uit eenzaamheid. Zo’n 12 procent van die 72 procent gebruikt hem zelfs voor ondersteuning en advies op het gebied van mentaal welzijn. Dit kan mogelijk negatieve gedachten verminderen, maar dat is alleen bij volwassenen onderzocht.’
Chatbots bieden bovendien geen hulp bij suïcidale gedachten. ‘Begrijpelijkerwijs zegt de bot: daar kan ik je niet mee helpen. Maar voor sociaal werkers of psychologen is dat onethisch: je moet de jongere psychische hulp bieden of doorverwijzen naar de juiste professional of instantie. En de weigering van de chatbot kun je ook nog eens omzeilen door de prompt anders te formuleren. Dat maakt het extra zorgelijk.’
‘Generatieve AI is geen pedagogische agent, maar een please machine, stelt Izaak Dekker. ‘En we weten allemaal dat het niet verantwoord is in onderwijs of opvoeding, om iemand alles te geven wat hij wil, als hij nog veel te leren heeft.’
In de tijd van AI is grondige vakkennis nog net zo belangrijk; daar zijn de geinterviewden uit dit verhaal het over eens. Pas dan kun je generatieve AI op een goede manier gebruiken. Ook heb je als hbo-professional straks in je praktijk parate kennis nodig. Generatieve AI is op geen enkele manier een shortcut die het opbouwen van kennis en vaardigheden overbodig maakt. Het gesprek over vakkundigheid, kritisch nadenken en professionele vaardigheden wordt nóg belangrijker in het onderwijs - en dan vooral op opleidings- of vakniveau. Als je aan die randvoorwaarden voldoet, kun je generatieve AI via allerlei creatieve lesmethoden leerzaam inzetten.
Tekst: Esther Barfoot Beeld: Steve Nestorovski