Maatwerk in Leren en Instructie

Inleiding

Leraren in het primair en voortgezet onderwijs ervaren dat de verschillen tussen leerlingen toenemen. De samenstelling van de schoolpopulatie wordt diverser en de huidige generatie leerlingen heeft meer dan voorheen specifieke interesses en behoeften. Daar komt nog bij dat op schoolniveau problemen sneller en beter gesignaleerd en gediagnosticeerd worden, waardoor eventuele verschillen tussen leerlingen scherper in beeld komen. Scholen krijgen daarnaast steeds vaker te maken met mondige ouders die almaar hogere eisen stellen aan het verzorgen van afstemmend onderwijs voor hun kind.

De genoemde ontwikkelingen dwingen in feite iedere school zich te bezinnen op het klassikale model van docentgestuurde kennisoverdracht en na te denken over onderwijsvormen die beter aansluiten bij de talenten van individuele leerlingen. In algemene zin mag gesteld worden dat het bieden van maatwerk een belangrijk aandachtspunt is binnen het onderwijs. Dat geldt zeker niet alleen voor de (traditionele) vernieuwingsscholen waarbij het omgaan met verschillen in de klas veelal samengaat met allerlei aanpassingen die behoorlijk ingrijpen in de schoolorganisatie en vaak verstrekkende gevolgen hebben voor zowel leraren als leerlingen. Het aanbieden van maatwerk staat bij vrijwel iedere school op de kwaliteitsagenda en op de meeste scholen zijn er op dit punt wel initiatieven of ontwikkelingen gaande.

Maatwerk voor alle leerlingen

Voor het verzorgen van onderwijs dat recht doet aan de verschillende behoeften en ontwikkelingskansen van leerlingen is in het kader van het lectoraat gekozen voor het begrip 'onderwijs op maat', kortweg 'maatwerk' genoemd. In beleidsdocumenten is dit begrip kortstondig gebruikt voor de aanpassing van het onderwijs aan leerlingen die extra zorg behoeven (op maat voor sommige, maar niet voor alle leerlingen). In de onderwijspraktijk wordt 'onderwijs op maat' echter veelvuldig en breed gebruikt in verband met het verzorgen van onderwijs op maat voor alle leerlingen.

Maatwerk wordt in algemene zin gedefinieerd als: het afstemmen van de onderwijsleersituatie op verschillen tussen leerlingen. Afstemming kan betrekking hebben op zeer uiteenlopende zaken, zoals de wijze van instructie, het al dan niet verschaffen van herhalings-/verrijkingsstof, uitbreiding van de leertijd, tempodifferentiatie, tijdelijke groepsverkleining of individuele ondersteuning door een remedial teacher. Maatwerk is bovengeordend aan adaptief onderwijs of differentiatie. Maatwerk veronderstelt het toepassen van verschillende differentiatievormen op microniveau, maar valt er niet mee samen. Met maatregelen op mesoniveau (op school- of bovenschoolniveau) kan eveneens een belangrijke bijdrage worden geleverd aan maatwerk. Te denken valt aan het variëren van personele of materiële voorzieningen voor het realiseren van meer handen in de klas of het verkleinen van de klassen. Ook het werken met onderwijsconcepten die afwijken van het systeem met leerstofjaarklassen is te beschouwen als maatwerk. Hetzelfde geldt voor het inrichten van (plus)klassen voor hoogbegaafde leerlingen of het opzetten van trajecten waarbij meer- of hoogbegaafde leerlingen aangepaste leertrajecten kunnen volgen.

Verbeteren leerprestaties en duidelijke leerdoelen

Het realiseren van onderwijs op maat wordt gezien als een onderwijsontwikkeling of -innovatie om de kwaliteit van het onderwijs in brede zin te verhogen. De inzet is om het primaire proces van lesgeven beter af te stemmen op de onderwijsbehoeften en ontwikkelingskansen van elke leerling. In het kader van het lectoraat is het uiteindelijke doel van maatwerk het verbeteren van leerprestaties. In het onderzoek vanuit het lectoraat gaat het daarbij om het taal- en reken/wiskunde-onderwijs, omdat het juist bij die vakken cruciaal is te kunnen omgaan met verschillen tussen leerlingen en de vorderingen in die vakken zeer bepalend zijn voor het verdere verloop van de schoolloopbaan.

Een betere afstemming van het primaire proces op de onderwijsbehoeften en ontwikkelingskansen van leerlingen wordt gezien als middel om een algemene prestatieverbetering te bereiken. Om die reden wordt ervan uitgegaan dat het stellen van duidelijke onderwijsdoelen een belangrijke en noodzakelijke voorwaarde is voor het leveren van maatwerk. Zonder duidelijke leerdoelen is er geen criterium voor onderwijskwaliteit voorhanden. Duidelijke doelen expliciteren niet alleen de verwachtingen van de school en de leraar, maar maken ook tegenover leerlingen duidelijk wat er van hen verwacht en gevraagd wordt.

Gezien vanuit de visie van het leveren van maatwerk in het onderwijs is het stellen van referentieniveaus onlosmakelijk verbonden met de vraag of er gedifferentieerd moet worden naar verschillende typen leerlingen. Daarbij wordt binnen het lectoraat welbewust geen accent gelegd op leerlingen met een (potentiële) leerachterstand of een al dan niet geïndiceerde zorgbehoefte. Ook kinderen met een leer- of ontwikkelingsvoorsprong verdienen aandacht. Voor beide groepen is het leveren van maatwerk van belang, en het ligt dan ook voor de hand dat voor beide groepen leerlingen verschillende niveaus worden gehanteerd. Uitgaan van verschillen tussen leerlingen laat zich niet goed rijmen met het stellen van een gemiddeld referentieniveau waaraan alle leerlingen moeten voldoen. Het realiseren van onderwijs op maat vereist juist divergente differentiatie bij het stellen van te behalen eindniveaus.

Flexibele instructie- en leertijden

Het uitgangspunt dat leerlingen onderling verschillen, impliceert tevens dat het hanteren van flexibele instructie- en leertijden een conditio sine qua non is voor goed onderwijs. Het leveren van maatwerk in het onderwijs, gericht op de mogelijkheden en behoeften van leerlingen, is onmogelijk als er niet flexibel wordt omgegaan met de benodigde onderwijstijd. Niet elke leerling kan vooraf vastgelegde onderwijsdoelen binnen dezelfde tijd bereiken. Leerlingen verschillen onderling nu eenmaal qua cognitieve vermogens, en bij elke leerling moet rekening worden gehouden met specifieke factoren die het leerproces beïnvloeden.

Referentieniveaus en onderwijstijd hangen sterk met elkaar samen. Om te zorgen dat zoveel mogelijk leerlingen de voor hen haalbare referentieniveaus bereiken, moeten scholen hun instructie- en leertijden variëren afhankelijk van de onderwijsbehoeften van individuele leerlingen. Wie dat uitgangspunt niet onderschrijft, moet accepteren dat bij gelijke onderwijstijd voor alle leerlingen de leeropbrengsten per leerling (soms aanzienlijk) verschillen. Er kan in dat geval geen sprake zijn van maatwerk. Onderwijs met gelijke onderwijstijd voor alle leerlingen, ongeacht hun verschillende onderwijsbehoeften, komt feitelijk neer op gelijke kansen op ongelijke leerresultaten.

Missie lectoraat

Op grond van het bovenstaande is voor het lectoraat en de kenniskring de volgende missie geformuleerd: het verzamelen, ontwikkelen en toepasbaar maken van wetenschappelijke kennis en praktijkgerelateerde inzichten over de wijze waarop scholen voor primair en voortgezet onderwijs i.c. (aankomende) leraren onderwijs op maat kunnen verzorgen voor leerlingen met uiteenlopende achtergronden, specifieke onderwijsbehoeften en ontwikkelingsmogelijkheden.

Referentie

Oostdam, R.J. (2009). Tijd voor dikke leerkrachten; Over maatwerk als kern van goed onderwijs . [Lectorale rede faculteit Onderwijs en Opvoeding van de Hogeschool van Amsterdam] Amsterdam: Amsterdam University Press.