Oosterwold

De verleiding van individuele keuzes en het belang van collectiviteit

Almere staat in het buitenland te boek als een experimenterende stad en krijgt veel bekijks. Niet zo gek als je het krantenartikel uit de Volkskrant leest, dat kopt: ‘Oosterwold is het Utopia in de Flevopolder’. Wat maakt Oosterwold zo bijzonder? Oosterwold gaat uit van een zeer verregaande vorm van zelforganisatie: in Oosterwold ligt niet langer het primaat bij de overheid maar bij de burger.

In Oosterwold, een groen, agrarisch gebied tussen Almere en Zeewolde, vindt een bijzondere manier van gebiedsontwikkeling plaats. Binnen een raamwerk van spelregels en voorwaarden wordt de ontwikkeling en inrichting van het gebied geheel overgelaten aan eindgebruikers, ook wel de initiatiefnemers genoemd. Initiatiefnemers bouwen niet alleen een eigen woning, maar zorgen ook zelf voor het opwekken van energie, het aanleggen van wegen, het opvangen en zuiveren van afvalwater en de realisatie van stadslandbouw. Een eindbeeld voor Oosterwold is er niet. Wel streeft de gemeente naar 15.000 woningen en stelt ze hoge ambities op het gebied van duurzaamheid. De vraag is hoe deze ambities gerealiseerd kunnen worden via particulier initiatief. Hoe groot is de individuele vrijheid en komt dit ten goede aan of gaat het ten koste van het collectieve belang? In andere woorden, wat kun je bewoners zelf laten doen en wat niet? Het afvalwatervraagstuk in Oosterwold biedt een interessant kijk op deze kwestie.

Lilian van Karnenbeek, promovendus bij Wageningen Universiteit & Research

“Dat zelforganisatie een inspirerend streven kan zijn, is zonneklaar. Wie door Oosterwold loopt, ziet mensen hun eigen droomhuis realiseren. Dat levert een rijk pallet aan woningen op. Er ontstaan samenwerkingsverbanden tussen bewoners die voedsel uitwisselen of elkaars energie gebruiken. Maar maakt zelforganisatie de overheid overbodig? Geenzins. Dat blijkt wel als we het afvalwatervraagstuk nader bestuderen.

“In Nederland is afvalwaterbehandeling een zorgplicht van de overheid die voortkomt uit haar grondwettelijke verantwoordelijkheid voor de volksgezondheid en het milieu. De overheid voldoet dikwijls aan die zorgplicht door de aanleg van riolering en waterzuiveringsinstallaties. Van riolering is echter geen sprake in Oosterwold. De gemeente Almere heeft in samenspraak met het Waterschap, de provincie Flevoland en het Rijksvastgoedbedrijf, besloten dat bewoners in Oosterwold zelf hun afvalwater opvangen, zuiveren en lozen. De meeste bewoners doen dit met een individueel systeem voor de behandeling van afvalwater, ook wel een IBA genoemd. Deze IBA’s moeten aan een aantal wettelijke milieueisen van het Waterschap voldoen en worden meerdere keren per jaar gecontroleerd. Op het eerste oog lijken zelforganisatie en afvalwaterbehandeling hand in hand te gaan, maar schijn bedriegt.”

“Als we de effecten van zelforganisatie bij afvalwater in Oosterwold onder de loep nemen, dan zitten er nogal wat haken en ogen aan. Zo werken niet alle IBA’s naar behoren en leidt het cumulatieve effect van alle individuele afvalwatersystemen tot een verslechtering van de kwaliteit van het oppervlaktewater. Dit roept vragen op, onder andere over verantwoordelijkheden. Het principe van zelforganisatie lijk te impliceren dat de burger verantwoordelijk wordt gesteld voor afvalwaterbehandeling. Toch staat de Nederlandse wetgeving niet toe dat de overheidszorgplicht voor afvalwater wordt overgedragen aan burgers. En dat is niet zo gek. Een overheidszorgplicht probeert juist te voorkomen dat individuen of groepen van individuen schade kunnen veroorzaken aan mensen of het milieu.”

“Als de druk op het milieu, en mogelijk de volksgezondheid, door zelforganisatie ontstaat, dan moeten we ons realiseren dat individuele vormen van zelforganisatie niet altijd een goed alternatief is voor een overheidstaak. Op basis van bovenstaande ervaringen lijkt afvalwaterbehandeling zich in ieder geval niet te lenen voor geïndividualiseerde zelforganisatie. Zelforganisatie kan daarmee, in mijn ogen, niet alleen een inspirerend maar ook een gevaarlijk streven zijn. Het wordt gevaarlijk als het ideaal van zelforganisatie het wint van het collectieve belang. Om de effectiviteit van zelforganisatie te beoordelen is het belangrijk om te achterhalen voor welke overheidstaken, en onder welke condities, zelforganisatie wel of niet een alternatief kan zijn. Oosterwold biedt gelukkig die leerzame kans.”

Bewoner

“Samen met een groep bewoners, via een collectief particulier opdrachtgeverschap, maken wij een deel van Oosterwold. Binnen dit particulier opdrachtgeverschap is een vereniging opgericht om tal van zaken te regelen. Het mooie van zo’n vereniging is dat iedereen zijn of haar expertise kwijt kan. Op die manier vullen we elkaar mooi aan. Natuurlijk is ook het afvalwaterzuiveringssysteem een van de thema’s die uitvoerig wordt, en is, besproken. Om tot een weloverwogen besluit te komen voor ons afvalwaterzuiveringssysteem hebben we ons, als vereniging, laten voorlichten door verschillende leveranciers en experts.”

“Uiteindelijk hebben wij gekozen voor een technische IBA. Bij iedereen een op het perceel. Dit betekent dat we niet voor een helofytenfilter hebben gekozen. Een helofytenfilter werkt immers niet altijd in de winter en een technische IBA is iets goedkoper. Binnen de vereniging is er overigens ook gesproken over mogelijkheden voor decentrale sanitatie. Maar zo’n decentraal systeem maakt het project vele malen duurder. Je moet dan niet alleen riolering aanleggen, maar ook een zuiveringsinstallatie bouwen. Zodoende kwamen we als vereniging uit op een technische IBA.”

“Het onderhoud van de IBA’s wordt door de vereniging geregeld en betaald. Zo proberen we er zeker van te zijn dat we de waterkwaliteit van de sloot goed houden. Het afvalwater lozen we op een eigen sloot, die door middel van een stuw is afgesloten van de sloot van het waterschap. In onze sloot staat riet om het water nog beter te kunnen zuiveren. Ondanks dat we niet op het oppervlaktewater lozen, worden we wel door het waterschap gecontroleerd. Uit de eerste metingen bleek dat een deel van de IBA’s nog niet aan de eisen van de vergunning voldoet. Het waterschap heeft ons tijd gegeven om aanpassingen te doen aan het systeem.”

“We proberen zo goed mogelijk samen te werken met het waterschap en de gemeente. Er is in Oosterwold veel vrijheid, maar je hebt elkaar ook nodig. Zo willen wij de data van onze IBA’s ter beschikking stellen. Onze leverancier heeft apparatuur aangeschaft voor het nemen van steekmonsters. Die cijfers kunnen wij dan aan het waterschap verstrekken. En andersom willen wij heel graag de gegevens hebben van de waterkwaliteit als het waterschap een bemonstering doet. Dan kunnen we dit binnen de vereniging bespreken en, indien nodig, actie ondernemen.”

Gemeente Almere

“Het afvalwater wordt zoveel mogelijk behandeld en hergebruikt in kringlopen binnen Oosterwold. Initiatiefnemers gaan in Oosterwold hun eigen sanitatie organiseren, vermoedelijk niet op individuele maar op collectieve schaal. Uiteraard mag dit niet ten koste gaan van de volksgezondheid en het milieu; ieder systeem moet recht doen aan volksgezondheidsaspecten, de oppervlaktewaterkwaliteit en de bodemkwaliteit.” (Pagina 84, Almere Oosterwold, Land-Goed voor initiatieven)”

“Als in de loop van de ontwikkeling blijkt dat waterkwaliteitsnormen in Oosterwold niet overal goed worden gehaald, komt de gemeente in actie. Ze richten een innovatielab op dat zich onder andere bezighoudt met de verbetering van de waterkwaliteit. De gebiedsmanager van Oosterwold zegt voor Omroep Flevoland (10 augustus 2018) over de problemen met de waterkwaliteit: "Het gaat om biologische processen. Dat heeft vaak wat tijd nodig om goed te werken. Verder moeten bewoners ook hun gedrag aanpassen. Niet alle schoonmaakmiddelen kunnen door de systemen worden verwerkt (…) Overigens is er op veel waardes gemeten en het lijkt bij de IBA's vooral te gaan om een te hoog stikstofgehalte. Dat is geen gif. (…) Veel kleine overschrijdingen bij elkaar kan in de toekomst als de wijk groeit heel veel zijn. Dus het is wel noodzaak dat de normen gehaald gaan worden. We gaan ook kijken naar alternatieven. We willen een zogeheten Living Lab organiseren. We nodigen bedrijven uit om in de wijk alternatieve systemen te komen ontwikkelen. En als het echt nodig is, kunnen we ook nog met de bewoners kijken naar de aanleg van een riolering. Maar zover is het zeker nog niet."