Impact extreme hitte op ons stedelijk leven in kaart

Eindpublicatie Cool Towns: The Urban Heat Atlas

20 okt 2022 07:00 | Kenniscentrum Techniek

Strandtenthouders in Scheveningen stonden deze zomer voor een raadsel. De badplaats trok veel minder bezoekers dan verwacht, ondanks een hittegolf. Of was het dankzij de hittegolf? ‘Het is heel belangrijk dat steden, ook in tijden van extreme hitte, comfortabel zijn. Zijn ze dat niet, bijvoorbeeld omdat er alleen onbeschutte pleinen en versteende boulevards te vinden zijn, dan blijven mensen weg’, zegt Gideon Spanjar, klimaatonderzoeker bij de Hogeschool van Amsterdam (HvA). De afgelopen vier jaar deed de HvA samen met Europese gemeenten en provincies onderzoek naar hittebestendige inrichting van steden voor het project Cool Towns. Nu brengen zij de Urban Heat Atlas uit, die beleidsmakers helpt om de impact van hittestress op het stedelijk leven te identificeren en gericht klimaatbeleid te formuleren.

Het voorbeeld van Scheveningen staat niet op zichzelf, vertelt Spanjar. ‘In veel badplaatsen, maar ook in andere andere steden, is sprake van problemen met hittestress. Dit komt vooral door de stenige omgeving en het gebrek aan groen. Daardoor maken mensen een andere keuze en gaan ze ergens anders op zoek naar verkoeling. Er wordt vaak gedacht dat het hittebestendig inrichten van de stad vooral belangrijk is om kwetsbare groepen zoals kinderen en ouderen te helpen. Maar onderzoek toont aan dat hitte het gedrag van álle mensen beïnvloedt.’

Dat betekent dat de gevolgen van hitte veel groter zijn dan verondersteld. De nadruk ligt nu veelal op de gezondheidsrisico’s, maar ook de lokale economie heeft onder het warme weer te lijden. Zo laat het onderzoek Cool Towns zien dat winkelstraten in een stad als Breda op hete dagen tien procent minder bezoekers trekken. Ook hebben hoge temperaturen volgens Spanjar hun weerslag op de vervoerskeuze in steden. ‘Om de uitstoot van broeikasgassen te beperken, is het beter als mensen de auto laten staan. Fietsen en lopen bieden bovendien grote voordelen voor de fysieke en mentale gezondheid. Maar als de gevoelstemperatuur in een stad hoog is en er onderweg geen verkoeling is, worden die gezonde, duurzame keuzes een stuk minder aantrekkelijk.’

Stel niet de hitte, maar de gebruiker centraal

Steden zouden bij de omgang met hitte dus niet alleen rekening moeten houden met de gezondheid van kwetsbare groepen, maar ook met de toegankelijkheid van belangrijke plekken bij hitte. Maar hoe ziet zo’n systemische aanpak eruit? Het antwoord is te vinden in de Urban Heat Atlas. Voor Cool Towns ontwikkelden de onderzoekers een eigen methodiek voor het vaststellen van hitterisico’s in steden, gebaseerd op de Thermal Comfort Assessment (TCA). Ze analyseerden de situatie in tien gemeenten met uiteenlopende kenmerken in Nederland, België, Frankrijk en Groot-Brittannië. Hierbij bekeken ze de situatie niet alleen op stadsniveau, maar ontwierpen ze ook een systematiek om hittekwetsbaarheden op buurtniveau in kaart te brengen.

In de Urban Heat Atlas staat de gebruiker centraal

Daarbij brengen ze een duidelijke boodschap: stel niet de hittestress, maar de gebruiker centraal. ‘Dit klinkt misschien logisch, maar het gebeurt nu nog nauwelijks’, zegt Spanjar. ‘Gemeenten gebruiken wel kaarten om hittestress in beeld te brengen, maar die laten vaak de gemiddelde stedelijke hitte en verkoeling tijdens één dag zien. Dat terwijl de zon, net als de stadsbewoners en -bezoekers, continu in beweging is. Je hebt dus meer aan een hittekaart die focust op één piekmoment waarop een bepaalde doelgroep een specifieke plek gebruikt. Denk aan kinderen in een speeltuin, bezoekers in stadscentra of toeristen aan zee.’

Lunchtijd en spitsuur

Om hier rekening mee te houden, zijn in de Urban Heat Atlas twee scenario’s ontwikkeld op basis van veelvoorkomende meteorologische condities in Noordwest-Europa. Voor elk van de tien gemeenten is de hitte gemodelleerd op twee drukke momenten waarop veel stedelingen buiten zijn en hittestress ervaren. Het eerste moment is de lunchpauze. Dan komen kinderen uit school en lopen veel mensen buiten een rondje. Het tweede moment is het spitsuur, wanneer iedereen onderweg is naar huis of de supermarkt. ‘Die scenario’s zijn heel bepalend’, zegt Spanjar. ‘Hiermee kun je inschatten hoe druk het is op bepaalde plekken en hoe het er voorstaat met de hittestress en aanwezigheid van verkoeling in relatie tot het gebruik. Daardoor kun je veel gerichter maatregelen nemen.’

Hittekaart van Breda tijdens het spitsuur

Na het in kaart brengen van hittekwetsbaarheden op basis van de twee scenario’s, is er per gemeente een problematische buurt gekozen voor nader onderzoek. In de Urban Heat Atlas is er daarbij aandacht voor kwetsbare groepen als ouderen en kinderen, kwetsbare activiteiten als fietsen en lopen, en kwetsbare plekken als winkelstraten, speeltuinen, woonstraten en het openbaar vervoer. Spanjar: ‘We lichten per buurt steeds één gebruikersgroep uit en analyseren het netwerk van vitale functies en voorzieningen dat die groep gebruikt in hun alledaagse leven. Ook inventariseren we de belangrijkste loop- en fietsroutes en grote koele plekken. Dat geeft een goed beeld van de hitteknelpunten binnen een buurt en zorgt ervoor dat je passende oplossingen kunt bedenken.’

Verkoelende verdedigingslinies

Hoe die oplossingen eruit kunnen zien, is goed zichtbaar in Breda, een van de tien pilotgemeenten binnen Cool Towns. In de Urban Heat Atlas staat het winkelpubliek in de oude binnenstad centraal. De omringende singel met water en bomen zorgde ooit voor verkoeling, totdat hij in verval raakte. Inmiddels zijn er nieuwe bomen geplant, zodat er weer een aansluitende verkoelende ring ontstaat waar de hele stad van profiteert. Een tweede verandering is de vergroening van een straat die het station met het winkelgebied verbindt, zodat er een koele route naar het centrum loopt. Ook is op de Grote Markt een fontein aangelegd die verkoeling biedt aan het winkelpubliek.

Verkoelend groen in Breda

Maar het kan niet alleen bij deze quick wins op straatniveau blijven, zegt Spanjar. ‘We hebben de klimaatadaptatievisies van de tien gemeenten bestudeerd, om te zien wat zij de komende jaren willen doen om hitteproblemen aan te pakken. Op basis van hun plannen en de hittekaarten hebben we geadviseerd waar kansen liggen om ook toe te werken naar een hittebestendige inrichting van de stad op de lange termijn. Veel van de onderzochte steden beschikken over historisch groen bij oude verdedigingslinies. Na eeuwen groei van bomen is hier een groot verkoelend vermogen ontstaan om ons te verdedigen tegen hitte. Het laat zien dat we nu drastisch moeten vergroenen om de voorspelde toenemende hitte komende decennia het hoofd te bieden.’

Hij hoopt dat ook andere gemeenten door de voorbeelden van problemen en kansen in de Urban Heat Atlas geïnspireerd worden om hittestress aan te pakken. ‘De kaarten laten mooi zien voor welke opgave we nu staan in Europa. Niets doen in deze tijden van extreme hitte is geen optie. Hopelijk biedt onze methodiek handvatten voor gemeenten in binnen- en buitenland om met dit onderwerp aan de slag te gaan. Het mooie is dat dit helemaal niet ingewikkeld of duur hoeft te zijn, maar dan moeten we nú beginnen met investeren.’

De Urban Heat Atlas wordt op 20 oktober gepresenteerd tijdens de eindconferentie van Cool Towns in Oostende. De conferentie is hier online te volgen .

Cool Towns: serie van 3 publicaties

De Urban Heat Atlas is één van de drie publicaties die voortkomt uit het vierjarige onderzoeksproject Cool Towns (gesubsidieerd door het Europese Interreg 2 Zeeën-fonds).

De tweede publicatie is het Heat Stress Measurement Protocol. Dit protocol biedt stap-voor-stap begeleiding om een Thermal Comfort Assessment (TCA) op straatniveau uit te voeren. Zo kunnen beleidsmakers, ruimtelijke ontwerpers en klimaatadaptatie-adviseurs zelf aan de slag met het meten van maatregelen.

De derde publicatie, de Intervention Catalogue, verschijnt begin december. Dit boek bevat een overzicht van de effectiviteit van verkoelende maatregelen op straatniveau, zoals het planten van verschillende boomsoorten, het plaatsen van waterpartijen, en het ophangen van schaduwdoeken. Alle maatregelen zijn met mobiele weerstations getest op verkoelend vermogen in de tien pilotgemeenten die deelnemen aan Cool Towns. Kijk voor meer informatie op cooltowns.eu